logo

Przejazd Bieszczady – Beskid Niski

Zwiedzanie łemkowskich cerkwi

Poprzedniego wieczora przejechaliśmy ze Stasiem z Lutowisk do Rymanowa Zdroju, bo dopiero tam znaleźliśmy nocleg na tę noc. A podróż dalej z Rymanowa do Wysowej zajęła nam... kolejny cały dzień, gdyż zwiedzaliśmy po drodze cerkwie. Uwielbiamy to robić i często wracamy do tych samych miejsc, aby poczuć znowu atmosferę starych, łemkowskich świątyń greckokatolickich, z których część zamieniona została na kościoły rzymskokatolickie lub prawosławne, a część pełni pierwotną funkcję. Wiele z nich zostało pieczołowicie odrestaurowanych i, odkąd opracowano i zrealizowano w województwach Podkarpackim i Małopolskim Szlak Architektury Drewnianej, są one łatwiej dostępne - przez kilka lat bardzo dobrze funkcjonował program unijny, w ramach którego zatrudniano miejscowych ludzi, aby pełnili w określonych godzinach dyżury przy cerkwiach i służyli turystom swoją wiedzą, dotyczącą historii i zabytków świątyni. W dodatku teraz można fotografować wnętrza cerkwi bez ograniczeń, co stanowi dla nas dodatkową atrakcję.

Cerkiew w Świątkowej Małej
Cerkiew w Świątkowej Małej

Łemkowie do czasu przesiedleń w ramach akcji „Wisła”, które nastąpiły w 1947 r., jako forma zakończenia konfliktu z formacjami UPA, walczącymi po II wojnie światowej na terenach Bieszczad z oddziałami polskiego wojska i wymuszającymi terrorem poparcie wśród tutejszej ludności (gdyż, jak ktoś określał się jako Polak, czekało go razem z całą rodziną zlikwidowanie w bestialski sposób przez banderowców), zamieszkiwali terytorium Bieszczad, Beskidu Niskiego i Sądeckiego. Pozostały po nich w zasadzie tylko cerkwie, częściowo zniszczone a częściowo ocalałe, ze wspaniałym wyposażeniem, które obecnie jest unikalne (i czasem przechowane w regionalnym muzeum).

chałupa   nagrobki
Poza cerkwiami, niewiele pozostało w Beskidach po Łemkach (chałupa w Bartnem i nagrobek w Krempnej)

Jako typy budownictwa tych świątyń można wyodrębnić trzy grupy:
   typ północno – zachodni, zwany niekiedy klasycznym typem cerkwi łemkowskiej, trójdzielny - prezbiterium, nawa i babiniec, zbudowane jako osobne pomieszczenia, posiadają one osobne dachy namiotowe o różnej wysokości, zakończone baniastymi wieżyczkami z kutymi, żelaznymi krzyżami

typ północno – zachodni
Cerkiew w Krempnej - typ północno – zachodni

   typ północno – wschodni - trzy części świątyni są na tej samej wysokości, przykryte dachami kalenicowymi, zwieńczonymi makowicami

wschodni
Cerkiew w Gorajcu - typ wschodni


   oraz typ schyłkowy, będący wariantem typu północno – zachodniego, ale z dachami kalenicowymi.

typ schyłkowy
Cerkiew w Polanach - typ schyłkowy

Większość z nich jest konstrukcji zrębowej, czyli wykonane zostały z ociosanych belek, które łączyło się na narożach przy pomocy nacięć. Nad babińcem wznoszono wieże, które miały konstrukcję słupową. Dawniej cerkwie kryto gontem i ta technika stanowi według mnie o specyficznej urodzie tych budowli – najbardziej podobają mi się te najstarsze świątynie z XVII, XVIII wieku, całe pokryte gontem. Późniejsze świątynie miały często ściany szalowane deskami, a dachy kryte blachą i przez to straciły nieco na uroku. Niezaprzeczalnym elementem ozdobnym i identyfikującym cerkwie są banie na dachach, zwane makowicami i pseudolatarnie, czasem malowane na żywe kolory. W tym roku znaleźliśmy na naszej trasie pięknie odrestaurowane cerkwie właśnie z takimi kolorowo wymalowanymi pseudolatarniami. Niektóre cerkwie mają dodatkowe pomieszczenia, pobudowane dookoła ścian i kryte daszkiem, zwane zachatami.

wieża   pseudolatarnie   pseudolatarnie malowane
Kryta gontem wieża konstrukcji słupowej w Świątkowej Wielkiej i malowane pseudolatarnie w Krempnej i Świątkowej Małej

Oczywiście to, co najważniejsze i najcenniejsze kryje się w środku.

Dla wiernych najważniejszy jest ikonostas i ukryte za nim miejsce święte (w niektórych cerkwiach udało nam się je obejrzeć). W wielu cerkwiach zachowany został (i odrestaurowany) autentyczny ikonostas z XVIII, XIX wieku, w niektórych elementy starego ikonostasu można odnaleźć w postaci osobnych ikon na ścianach świątyni a wejście do prezbiterium zakrywa już nowsze dzieło, XX-wieczne. Generalnie cerkwie łemkowskie posiadają 4 rzędy ikon w ikonostasie; idąc od dołu – ikony namiestne, poprzedzielane wrotami carskimi pośrodku i diakońskimi po bokach, prazdniki (święta), ikony apostołów (Deesis) i na górze ikony proroków z grupą Ukrzyżowania pośrodku. Nad carskimi wrotami mieści się jeszcze obraz, przedstawiający Ostatnią Wieczerzę, a czasem pod rzędem ikon namiestnych malowano jeszcze sceny biblijne lub historyczne. Wśród ikon namiestnych występują: ikony Pantokratora (Chrystusa Nauczającego), Bogurodzicy, patrona danej cerkwi (chramowa) i świętego, szczególnie czczonego w regionie (w cerkwiach łemkowskich to najczęściej św. Mikołaj). Co ciekawe, mimo obowiązującego tego samego schematu konstrukcji ikonostasu i zasad pisania świętych ikon, a nawet autorstwa (w XIX i XX wieku popularne bardzo były prace rodu Bogdańskich) istniejące obecnie w cerkwiach łemkowskich dzieła sztuki są bardzo różnorodne.

ikonostas
Wspaniały, barokowy ikonostas w Bartnem posiada wszystkie rzędy ikon

prazdniki
Dziewiętnastowieczne ikony prazdniki, autorstwa M. Bogdańskiego, w cerkwi w Kwiatoniu

Oprócz cudownych, olśniewających barwami i złotem ikonostasów, wiele cerkwi posiada jeszcze piękne polichromie – te ścienne malowane są na deskach (lub na tynku w nielicznych przypadkach, gdy cerkiew jest murowana) a te sufitowe na tkaninie. Całości dopełniają ołtarze, często chorągwie, czasem obrusy lub zasłony na ikony, haftowane w huculskie wzory (przywiezione z Ukrainy, jak się dowiedziałam). W niektórych świątyniach zachowały się nawet szaty liturgiczne, które ukryte są w prezbiterium – jak się poprosi, można je obejrzeć.

polichromia w Uścu
Polichromia ilzjonistyczna w Uścu Gorlickim

fresk w Trzcianie   polichromia w cerkwi w Trzcianie
Polichromia na ścianie w cerkwi w Trzcianie

chór
Malowany chór nad babińcem w Świątkowej Wielkiej

huculska stuła   chorągiew   ornat
Huculska zasłonka i chorągiew w Uścu Gorlickim i ornat z cerkwi w Skwirtnem

Cerkwie łemkowskie, architektonicznie wspaniale i jedyne w swoim rodzaju, zawierające zachwycające swym pięknem i nastrojem dzieła sztuki ikonograficznej, są niezastąpionym i charakterystycznym elementem górskiej scenerii naszych Beskidów. Jak to dobrze, że w przeciwieństwie do setek polskich dworów, pałaców i zamków (oraz pruskich czy poniemieckich, leżących na tzw. Ziemiach Odzyskanych), zmiecionych przez kolejne nawałnice wojenne i obróconych w ruinę na skutek cichego przyzwolenia władz, cerkiewkom beskidzkim udało się przetrwać zawirowania historii.

Zapraszam do zapoznania się z tymi, które odwiedziliśmy w czasie naszych tegorocznych wakacji. Prezentuję je w kolejności, w jakiej je zwiedzaliśmy, jadąc z Bieszczad w Beskid Niski. Czasem zahaczaliśmy też o drewniane kościoły.

       1. Klimkówka koło Rymanowa

Zaczęliśmy jednak nie od cerkwi, tylko kościółka. W Klimkówce koło Rymanowa Zdroju stoi mały drewniany kościół z XV wieku, kryty gontem z wieżą obłożoną blachą. W środku ładne polichromie w stylu ludowo – secesyjnym i barokowe ołtarze – niestety tylko tyle widzieliśmy przez kratę, gdyż był zamknięty. Kościół ma ciekawą historię – eregowany w XV wieku we wsi, która została założona przez Niemców, Węgrów i jeńców krzyżackich, wziętych po bitwie pod Grunwaldem, przeżył później kilka najazdów tatarskich, ale zachował się do czasów obecnych.

Klimkówka   wieża   drzwi
Kościół z XV wieku w Klimkówce

secesyjne polichromie
Nawa główna kościoła w Klimkówce

       2. Bałucianka

Na bezleśnym zboczu góry w małej miejscowości Bałucianka stoi sobie malutka, śliczna cerkiewka p. w. Zaśnięcia Bogurodzicy. Akurat wyremontowana, błyszcząca i pachnąca nowymi deskami, oszalowana i pokryta nowym gontem na łamanych dachach, wyglądała, jak panna młoda, czekająca na oblubieńca.

Bałucianka   cerkiew w Bałuciance   odremontowana cerkiew
Świeżo odremontowana cerkiew w Bałuciance

Beskidy - Bałucianka

       3. Królik Polski

We wsi o ładnej nazwie Królik Polski, zamieszkałej od XIV wieku przez ludność polską (a więc nie Rusinów czy Łemków) stoją tuż obok siebie dwa kościoły, jeden ładny, nowoczesny i drugi stary p. w. Narodzenia NMP z połowy XVIII wieku o drewnianych ścianach, krytych gontem, ale z blaszanymi dachami. W środku ładna polichromia w pastelowych kolorach, barokowe ołtarze, piękny, koronowany obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem i małe, urocze organy. Na drodze pod górkę, obok kościoła, na samym zakręcie wygrzewały się na asfalcie malutkie kotki, które, na szczęście, matka szybko zagoniła na pobocze :)

kościół w Króliku Polskim
Nowy kościół w Króliku Polskim

nowy kościół w Króliku Polskim
ma współczesne, ładne wnętrze

stary kościół
Stary kościół w Króliku Polskim ma blaszany dach, murowaną zakrystię z XVII w., ale ściany kryte gontem

ołtarz   obraz
Ołtarz z ukoronowanym obrazem NMP z Dzieciątkiem

deska tęczowa
Deska tęczowa

polichromie
Bardzo interesujące polichromie

ołtarz   organy

       4. Daliowa

Duża cerkiew w Daliowej stoi przy szosie i już z daleka zwraca na siebie uwagę. Oszalowana drewnem, nietypowa, jak na te tereny, bo zbudowana na planie krzyża greckiego, pochodzi z XIX wieku. Jej blaszane dachy wyróżniają się jednym wielkim hełmem kopułowym. Ikonostas z tej świątyni został wywieziony do Lwowa i tam pozostał. Tuż obok w Jaśliskach stoi przy jednym z domów pomnik Jana Pawła II, na pamiątkę jego pobytu w tym miejscu.

cerkiew w Daliowej
Cerkiew w Daliowej, zbudowana na planie krzyża greckiego

Beskidy - Daliowa   banie
Jest to cerkiew z XIX wieku

cerkiew przy szosie

       5. Trzciana

W Trzcianie, niedaleko Dukli znajduje się nietypowa, bo murowana cerkiew greckokatolicka p. w. Narodzenia Bogurodzicy, obecnie kościół p. w. Chrystusa Króla. Biało – różowe mury trójdzielnej cerkwi z II połowy XVII w., krytej blaszanymi dachami, kryją w sobie przepiękny ikonostas z XIX w., dzieło braci Bogdańskich z Jaślisk. Kapiący złotem ikonostas ledwie mieści się w świątyni, zdaje się rozsadzać sufit. Na ścianach - dodatkowo pomalowane, robiące duże wrażenie, postacie prawosławnych świętych, z najważniejszymi św. Włodzimierzem i Bazylim na czele. Sugestywny plafon na suficie przedstawia sąd ostateczny.

Beskidy - Trzciana   cerkiew w Trzcianie
Cerkiew greckokatolicka w Trzcianie

wnętrze cerkwi w Trzcianie
Murowana cerkiew nie jest zbyt duża, ale pochodzi w XVII wieku

wspaniały ikonostas
Wspaniały ikonostas, autorstwa braci Bogdańskiech

ikonostas   wrota
Fragment ikonostasu i wrota diakońskie

św. Mikołaj         święty
Ikony namiestne

św. Włodzimierz   św. Bazyli   święty Konstantyn
Kolorowe polichromie przedstawiają świętych, ważnych dla kościoła bizantyjskiego i prawosławnego

św. Helena         św Borys

plafon
Plafon na suficie - Sąd ostateczny

       6. Krempna

Znana i ceniona cerkiew w Krempnej p. w. Kosmy i Damiana, została niedawno przykryta nowym gontem na dachach ( w miejscu dawnej blachy, po którą zbutwiało drewno, tak, że w czasie remontu dach zawalił się do środka budynku) i szalunkiem ściennym. O ile deski ścian są jeszcze jasne, o tyle gont na dachu przyciemniał już trochę, co nadaje cerkwi ciekawy wygląd. A w ogóle jest ona okazała i zarazem piękna – trójdzielna, typu zachodniego z dachem na nawą łamanym trzykrotnie i malowanymi na niebiesko pseudolatarniami i makowicami. XVIII – to wieczna (lub wcześniejsza – pewne elementy konstrukcyjne wskazują nawet na wiek XVI) cerkiew posiada również zachaty dookoła babińca, okolonego wieżą. Ikonostas w środku z I połowy XVIII w., dokończony w XIX w. przez malarza z Przemyśla, obramowany jest srebrem, a nie złotem a na ścianach nawy wiszą ikony ze starszego o prawie 200 lat ikonostasu – twarze Chrystusa Pantokratora, Maryi i 12 Apostołów mają zupełnie inne, bardziej naturalne „rysy”, niż na ikonach późniejszych. Polichromia w prezbiterium pochodzi z XVII wieku, tak samo jak mensa ołtarza głównego z malowidłami

cerkiew w Krempnej
Cerkiew w Krempnej reprezentuje typ północno - zachodni: jest trójdzielna z dachami namiotowymi na różnej wysokości

cerkiew łemkowska    wieża z makowicami   niebieskie pseudolatarnie
Dachy zwieńczone są makowicami z pseudolatarniami pomalowanymi na niebiesko

ikonostas w Krempnej
Bogaty ikonostas z XVIII wieku

ikony prazdniki, Deesis i proroków
Ikony prazdniki, apostołów (Deesis) i proroków

ikony namiestne w Krempnej
Ikony namiestne: z lewej Chrystus Pantokrator (Nauczający) i patronowie świątyni Kosma i Damian

carskie wrota - Krempna     kielich
Carskie wrota

ikony - Krempna
Szesnastowieczne ikony ze starego ikonostasu

fresk Krempna

       7. Kotań

Cerkiew p. w. Kosmy i Damiana w Kotani jest jedną z najpiękniejszych świątyń łemkowskich. Cała kryta gontem, trójdzielna, z wysmukłą wieżą o kształtnym dachu i równie zgrabnym, podwójnie łamanym dachu nad nawą, otoczona drewnianym murkiem, w obrębie którego stoją nagrobki lapidarium, jest prawdziwą perełką. Greckokatolicka świątynia z I połowy XIX wieku, obecnie jest kościołem rzymskokatolickim p. w. św. Antoniego Padewskiego. Nagrobki zostały tu przewiezione z kilku cmentarzy łemkowskich w okolicy. Dzięki nim i położeniu pod wysokimi drzewami cały kompleks tchnie wyjątkowym nastrojem. Ta cerkiew oraz świątynie w Czarnej i Powroźniku należą do moich najbardziej ulubionych.

cerkiew w Kotani
Cerkiew w Kotani jest jedną z najpiękniejszych świątyń łemkowskich

cerkiew łemkowska
Jest trójdzielna, ze zgrabnymi dachami i wysmukłą wieżą, cała kryta gontem

Beskidy - Kotań
Moja ulubiona cerkiewka

lapidarium   cerkiew kryta gontem    nagrobki
Lapidarium w obrębie muru cerkwi

       8. Świątkowa Mała

Kolejna moja ulubiona cerkiew stoi na małym wzniesieniu w Świątkowej Małej. Ostatnio została odnowiona i jej pseudolatarnie i ozdoby na wieży cieszą żywymi kolorami. Cerkiew p. w. Michała Archanioła z XVII w. ma wydłużoną nawę, dachy kryte gontem (poza blaszaną makowicą na wieży) a ściany oszalowane drewnem i jest przykładem stylu północno - zachodniego.

cerkiew w Świątkowej Małej
Śliczna cerkiew w Świątkowej Małej zbudowana został w stylu północno - zachodnim...

wydłużona nawa
chociaż jej nawa została wydłużona w nietypowy sposób

łemkowska cerkiew w Świątkowej Małej
Cerkiew stoi na wzgórku i otoczona jest drewniany płotkiem

cmentarz
a niedaleko niej kilka nagrobków znaczy miejsce dawnego cmentarza łemkowskiego

cerkiew beskidzka           cerkiew kryta gontem
Niedawno pokrytej nowym gontem cerkwi pomalowano na ładne kolory izbicę wieży

wieża   makowica nad nawą    makowiczka nad prezbiterium
Pseudolatarnie między makowicami również zostały pomalowane

       9. Świątkowa Wielka

Bryła cerkwi w Świątkowej Wielka pod tym samym wezwaniem, co w Świątkowej Małej, nie jest już taka zgrabna, głównie ze względu na masywną, wysoką wieżę z małymi kopułami. Cerkiew ta jest większa i proporcje jej 3 części nie są idealnie dobrane. Za to jej wnętrze jest dziełem sztuki. Ściany, sufit, belki pokryte są wspaniałą polichromią z II poł XVIII wieku. Polichromia na ścianach imituje marmur oraz marmurowe kolumny i gzymsy. Na tym tle znajdują się postacie aniołów, świętych, Jezusa i Maryi. Kopuła nad nawą zachwyca malowidłem, przedstawiającym Ukoronowanie Maryi . Na stropie babińca zaś namalowano proroka Eliasza z gromami. Cerkiew nie posiada ikonostasu, gdyż został skradziony, ale dzięki tym malowidłom sprawia wielkie wrażenie. Zdążyliśmy ją zwiedzić w środku w ostatniej chwili, gdyż wkrótce odbył się w niej ślub, a ciekawostką było to, że państwo młodzi przyjechali tu z... Warszawy

cerkiew w Świątkowej Wielkiej
Cerkiew w Świątkowej Wielkiej

wnętrze cerkwi w Świątkowej Wielkiej
Cerkiew wewnątrz pokrywa polichromia z XVIII w.

sufit
Malowidło na suficie: "Ukoronowanie NMP"

ściana
Polichromia na ścianach imituje marmur a dodatkowo na tym tle przedstawione zostały obrazy obardzo intensywnej kolorystyce

obraz łemkowski

droga krzyżowa
Oryginalna "Droga Krzyżowa"

zwiastowanie           chrzest
I obrazy, w zupełnie innej stylistyce, przedstawiające Zwiastowanie i chrzest w Jordanie

w Gorlice
A pod koniec podróży zatrzymaliśmy się jeszcze na chwilę w Gorlicach, aby odwiedzić pana Łukasiewicza, wynalazcę lampy naftowej ;)

bieliczna        Beskid Niski: Wysowa - Ostry Wierch - Bieliczna - Ropki



       Powrót do strony o Beskidach

Powrót do strony głównej o podróżach

mail

40974